“Рио Тинто” Монголын хөрсөнд буух хэрэгтэй

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Оюутолгойн ТУЗ-ийн гишүүн П.Цагаантай Оюутолгойн эргэн тойрны асуудлаар ярилцлаа.

-Оюутолгой тойрсон асуудлыг УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар нээлттэй хэлэлцсэнээс хойш Оюутолгойн Монголын талын Төлөөлөн удирдах зөвлөлийнгишүүдийг халах солих, хариуцлага тооцох талаар яриа хөөрөө гарах боллоо. Та болТУЗ-ийн гурван гишүүний нэг. Гэтэл УИХ дээр товчхон хариулт өгчихөөд дуугүй л яваад байх юм. Чимээгүй яваад байгаагийн учир юу вэ?

-Яривал их урт түүх болно.  Аль ч компанийн ТУЗ-ийн гишүүд УИХ-д ажлаа тайлагнадаг хууль байдаггүй. Шаардлагатай бол хувь нийлүүлэгчдээрээ дамжуулж УИХ-д мэдээлэл хийж, тайлбар өгч болдог.  УИХ дээр яригдсан  болоод хөндөгдөөгүй олон асуудлыгхолбогдох байгууллага, албан тушаалтнуудтай байнга л ярилцаж байсан. Одоо яриад байгаа энэ асуудал тухайн өдөр л олон нийтэд  ил тод болсноос биш, цоо шинээр үүссэн юм биш л дээ.Тодорхой төвшинд өмнө нь маш олон удаа ярьж, ТУЗ-ын хурал болгоны өмнө эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтантай бодлого, үйл ажиллагаагаа зохицуулж, удирдамжтай ажиллаж ирсэн.

-“ТУЗ-ийн гишүүдийг чөлөөл” гэсэн яриа сүрхий идэвхжээд эхэллээ. Үүнийг та гурав яаж хүлээж авч байна?

-ТУЗ-ын гишүүдийг чөлөөлж болно. Гэхдээ чөлөөлнө гэж хэлж, бичсэнээр чөлөөлдөг ч юм биш, хууль дүрмийн дагуу томилж, чөлөөлдөг журамтай. Ямарч байсан Монгол Улсын нэрийн өмнөөс ажиллаж, үйлдвэрийнхнь эхний ээлжийг хөдөлгөчихлөө. Талархдаггүй юм аа гэхэд ажиллаагүй гэж гөрдөж болохгүй л байх.

ТУЗ-ийн  гурван гишүүн бол Монголын засаг, төрийн шийдвэрээр томилогдсон хүмүүс. Монголынхоо эрх ашгийн төлөө л зүтгэж, тэмцэж ирсэн гэдгийг баттай хэлэх байна. Дэлхийн том компанитай ана мана хэлэлцэх, мэтгэлцэх, нэг биш удаа муудалцахад бид гурав нэг баг болж ажиллаж ирсэн. ТУЗ дээр аль нэг нам, эвслийн тухай биш, Монголын тухай асуудал л яригддаг. ТУЗ дээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид биднийг хатуухан байр суурьтай эх орончидл гэжхардаг. Харин нутаг нэгтнүүд нь муучлаад байхаар хөрөнгө оруулагчидгайхдаг байх.

Миний хувьд Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр ажиллаж байхдаа улсаа төлөөлж ТУЗ-ийн гишүүнээр томилогдсон шүү дээ. Би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын даргын хувиар Оюутолгойн ТУЗ-д ороогүйг санаж байгаа байх.

Н.Багабанди гуай гэхэдМонгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга байсан, төр толгойлж найман жил ажилласан хүн. Тэр хүний мэдлэг туршлагыг ашиглаад компанийн ТУЗ-д ажиллуулсан нь юу нь буруудсан юм. Цээжээ балбасан эх орончдоос илүү л жинтэй үг хэлдэг хүн шүү дээ.

Ч.Ганболдыг дуучин л гэдэг. Байгалиасаа дуулах авьяастай төрсөн нь тэр хүний буруу биш байх. Тэр бол  арилжааны том банкны ТУЗ-ийн даргаар ажилладаг, өндөр мэдлэг боловсролтой хүн. Гадаадынхны төрөлх хэлнийх нь алдааг хүртэл засдаг, тийм л хэмжээний хүн.Бид бие биеэ нөхөөд л өдийг хүртэл ажиллаж ирлээ шүү дээ.

-ТУЗ-ын Монголын талын гишүүдийн санал, санаачилгаар хийсэн нүдэнд харагдаж, гарт баригдах ажлаас  нэрлэж болох уу?

-Бид 2010 оны зургадугаар сард томилогдож, анхны хуралдаа суусан. Хэлэлцсэн бүх асуудлаар Монголын эрх ашгийг тууштай хамгаалж ирсэн. ТУЗ-ийн гол зорилго бол  төслийн нэгдүгээр ээлж буюу ил уурхай, баяжуулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах зорилго байсан. Энэ зорилго хугацаанаасаа хагас жилийн өмнө бүрэн биелсэн. Үүнийг хийхэд олон бэрхшээл, хүндрэл гарч байсан ч Монгол Улсын Засгийн газар, ТӨХ, “Эрдэнэс-Оюутолгой” компани, Өмнөговь аймаг, Ханбогд сумын удирдлага, ард иргэдийн  дэмжлэг тусалцаатайгаар, нөгөө талаас хөрөнгө оруулагчид төслийг санхүүжүүлэх болон менежментийн үүргээ сайн биелүүлсний үр дүнд энэ аварга том төслийн эхний ээлжийг барьж дууссан. Ээрэм талд боссон эгнэшгүй том бүтээн байгуулалтын ажил дөнгөж эхэлж байна.
Бид үндэснийхээ эрх ашгийг хэрхэн яаж хамгаалж байсныг түүх, бас хуралдааны бүх протокол, шийдвэрүүд гэрчилнэ.Өнгөрсөн хугацаанд  ТУЗ-ийн гишүүдтөр, засаг, хувь нийлүүлэгчид  болон хөрөнгө оруулагчдын хооронд гүүр болж, хэл амаа ололцон ажиллаж чадаагүй бол Оюутолгойн үйлдвэр хугацаанаасаа өмнө ашиглалтад орохгүй байх байсан.  Баяжуулах үйлдвэрийн хүрд шинэ оны босгон дээр эргээд эхэлчихсэн. Одоо хүчээр зогсоохгүй л бол зогсохгүй биз.

Өнгөрсөн хоёр жил хагасын хугацаанд манай талын онцлогтой хүнд суртал, чирэгдлээс гадна хөрөнгө оруулагчдын ааш авир, цаашилбал гадаад харилцаатай холбоотой асуудал, хүндрэл ч гарч байсан. Ганцхан жишээ хэлэхэд, дотоодоосоо эрчим хүчээр хангах хүртлээ Хятадаас эрчим хүч түр импортлох хэлэлцээрийн ажилгэхэд л 22 сар үргэлжилсэн шүү дээ.

Бид ТУЗ-д ороод жил гаруйхны дараа нэгэнт тохирчихоод байсан санхүүжилтийн зээлийн жилийн хүүг таван хувиар бууруулах асуудлыг шийдвэрлүүлж чадсан. Хэлэхэд амар ч, хийхэд тийм хялбар байгаагүй шүү. Зөвхөн зээлийн жилийн хүүг таван хувиар бууруулахад манай талын төлөх зээлийн хүүгийн дарамт нэг тэрбум ам.доллараар багассан. Нэг тэрбум ам.доллар шүү дээ. Ийм их хэмнэлт хаана ч гарч байгаагүй. Мөн давуу эрхтэй хувьцааг, энгийн хувьцаагаар солиход ч амар байгаагүй. ТУЗ-ийн гишүүнийхээ хувьд бид үүнийг өмнөх засагтай хамтранхийж чадсан нь үнэн.

Одоо бид гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай өнгөрсөн хугацааныхаа туршлага дээр дулдуйдаад хэл амаа ололцож үйлдвэрээ өргөтгөх, төслийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, гэрээ байгуулах үед илт алдаж оносон зүйлээ ярилцаад, шийдвэрлээд  явах л үлдээд байна.

-УИХ-д дээр яригдсан асуудлаас хамгийн ноцтой нь аль нь вэ?

-“Гоулдман сакс”-ын ёс зүйгүй үйлдэл. Сайн дураараа ирж, уучлал гуйж, учруулсан хохирлоо барагдуулахгүй бол манай улс нэхэмжлэл гаргах ёстой гэж бодож байна.

-Одоо яригдаад, шуугиад байгаа энэ бүх зүйлийг Монголын төр, засаг мэдэж байсан уу?

-Мэдэлгүй яахав дээ.  Ямар асуудлыг хэзээ, хаана, хэнтэй яаж ярих вэ гэдэгт л  төрийн бодлогын утга учир оршино шүү дээ. Энэ төсөл бол Монгол Улсын хувьд анхны том төсөл. Олон талтай, олон өнгөтэй төсөл.  Оюутолгойн төсөл цэвэр бизнесийн гэхээс илүү Монгол Улсын хөгжлийн хурдасгуурын үүрэг гүйцэтгэхүйц, эдийн засгийн тусгаар тогтнолтой холбоотойгеополитикийн онцгой ач холбогдолтой төсөл. Тийм учраас асуудалд олон өнцгөөс, алсын бодлоготой хандах ёстой. Монголчууд  асар уудам нутаг дэвсгэртэй, баялаг ихтэй хэрнээ олон арван жил өргөн хэрэглээний бүхий л зүйлээр гачигдаж, дутагдаж амьдарч ирсэн. Үүнийг бүгдээрээ надаар хэлүүлэлгүй мэднэ. Үүнээс ангижрах сайн цагийн эхлэлийг тавих гол арга зам бол гаднын хөрөнгө оруулагчидтай харилцан ашигтай, хамтран ажиллах явдал гэдэгт би итгэдэг.

-Гаднын хөрөнгө оруулагчид гэж товчоор хэлбэл яг ямар хүмүүс вэ?

-Хөрөнгө оруулагчид бол бурхад биш, ашиг сонирхсон овсгоотой хүмүүс. Тэдний сонирхлыг үндэснийхээ язгуурэрх ашигтай нийцүүлж чадвал Монгол Улс сэргэн мандах бүрэн боломжтой.  Энэ хүмүүстэй ажиллахад үндэснийхээ язгуур эрх ашгийг дээдэлдэг, асуудалд төрийн хүний ноён нуруутай, голч  байдлаар ханддаг, ухаантай хүмүүс хэрэгтэй.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч УИХ-ын чуулган дээр Оюутолгойн асуудлаар хатуухан үг хэлсэн. Өмнө нь яагаад ингэж дуугарч болоогүй юм бэ гэсэн асуулт мэдээж гарч байгаа?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж бол улс орныхообүх асуудлыг, түүний дотор стратегийн ач холбогдолтой Оюутолгойн төслийн нарийн ширийнийг сайн мэдэж байгаа. Байнга анхаарлынхаа төвд байлгадаг. УИХ-ын чуулган дээр Төрийн тэргүүний хувьд  хэлэх ёстой  зүйлээ л хэлсэн шүү дээ. Хуулийн хүрээнд хэзээ, хаана, юу хэлэхээ Төрийн тэргүүн өөрөө мэднэ.

-Нэг талаас Монголчууд, нөгөө талаас хөрөнгө оруулагчдын хооронд үүсдэг амаргүй, хэцүү асуудлуудаас хэзээ салах бол?

-Хоёр талаасаа  л шалтгаална. Хэвшмэл, хуучин  сэтгэлгээнээсээ Рио Тинтогийн удирдлага хэдий чинээ хурдан салж, Монголын хөрсөн дээр буунав, тэр хэмжээгээр тэдний ч бидний ч зовлон багасна.Манайхан ч гэсэн уймраа, уулгамч эмгэн аятай аашлахгүй байх хэрэгтэй.

-ТУЗ эхний зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлсэн гэлээ. ТУЗ-ийн дараагийн алхам юу байх вэ?

-Дараагийн шат нь хөрөнгө оруулагчидтайгаа сайтар ярилцах цаг, боломжирж байна. “Толгой хагаравч малгай дотроо, олгой хагаравч тогоон дотроо” гэдэг дээ. Дэлхий даяар зарлуулаад, Монголын нэр хүндийг унагалгүй,хэл үгээ олоод, цаашаа явах хэрэгтэй болж байна. Хөрөнгө оруулагчид ч гэсэн тийм сонирхолтой байгаа байх. Явах зүг, сонирхол нь нэгдэж нийлж байгаа болохоор үг хэлээ олох  байх аа.

-Оюутолгой төслийн өртөг зардал өссөн гэсэн яриа их дуулдаж байна. Ингэх ямар шалтгаан байв?

-Шалтгаан нь удахгүй тодорно биз ээ. Төсөв хэтэрсэн тухайд биднийг буруутгах өнгө аяс байна лээ. Асуудалд бодитой л хандах хэрэгтэй дээ, аль аль талаасаа. Хэрэв бид 2012оны төсвийг баталж өгөөгүй бол үйлдвэр ашиглалтад орохгүй байх байсан. Үр дагавар нь ямар байхыг төсөөлөхөд ч бэрх. Наад зах нь гэхэд л төслийн барилга дээр ажиллаж байсангадаадын арван мянган барилгачныг нутаг буцаах болно. Оюутолгойн төсөл дээр ажиллаж байгаа  Монголын1000 шахам компанийн  гэрээ контракт зогсоно. Олон мянган хүн ажилгүй, орлогогүй болно. Тэдний цаана ар гэр нь бий. Нийгэм эдийн засгийн багагүй бэрхшээл учрах байсан даа.

Нөгөө талаас үйлдвэрийн зарим барилга, байгууламжийн төмөр бетон цутгалтыг тасралтгүй үргэлжлүүлэх шаардлагатай байдаг. Тасалбал барилгын чанарт нөлөөлж, дахин хийхээр болдог. Гэтэл нэг км 300 м гүн цооногийг дээрээс нь өрөмдөж цутгаж байгаа ажлыг зогсоовол юу болох вэ. 500 давхар барилгын өндөртэй тэнцэх байгууламж шүү дээ. Нураах уу. Нурааж болно, дахин барьж ч болно. Эцсийн дүндээ түүний 34 хувийг монголчууд үүрээд хоцорно.

Энэ мэтээр үнэндээ ацан шалаанд байсан. Бид Монголынхоо хувь нийлүүлэгчидтэй удаан зөвлөлдсөний эцэст үйлдвэр барих ажлыг нь явуулъя. Зардал мөнгөнийх нь асуудлыг жич ярья гээд төсвийг нь баталж өгөөд, үйлдвэрийг хугацаанаас нь өмнө ашиглалтад оруулсан. Энэ нь зөв байсан гэдэгт одоо ч итгэдэг.

Бид төсвөө батлаад зүгээр орхиогүй, төсвийн зардал нэмэгдсэн талаар  асуудал тавьж байгаад, бие даасан аудит томилуулаад төсөв нь нэг тэрбум ам.доллараар хэтэрсэн байна гэдгийг хууль зүйн хувьд нь баталжуулсан. Тухайлбал, Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди ТУЗ-ийн гадаадын хөрөнгө оруулагчдад “Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол та нарын хэлдгээр Библи судар. Түүнд тусгагдсанаас илүү нэг ч төгрөг, нэг ч ам.доллар батлахгүй. Түүнээс илүү гарсан мөнгөнд хариуцлага хүлээхгүй” гэж хүртэл хэлж байсан.

-Монголын талын гурван гишүүний эрх мэдэл ТУЗ дээр хэр байдаг юм бэ?

-ТУЗ-ийн нэг хуралдаан дээр асуудал  шийдэгдэхгүй, дуусахгүйбайсан чинь гадаадын хөрөнгө оруулагчид “Олонхиороо саналаа хураагаад,  шийдээд явъя” гэсэн. ТУЗ-ийн Монголын талын гишүүд“Та нар асуудлыг олонхийн саналаар хүч түрэн шийдвэл,  бид гурав хуралдаанаас  гараад,гурван телевизэд шууд ярилцлага өгнө. Үүнээс гарах үр дагаварынхаа асуудлыг өөрсдөө шийдээрэй” гэсэн. Түүнээс хойшөнгөрсөн хугацаанд бүх асуудлыг Монголын талын ТУЗ-ийн гишүүдийн саналыг заавал авч байж шийддэг болсон. Хэдийгээр асуудлыг олонхиороо шийддэг ч гэсэн бидний саналыг авахгүйгээр ямар ч асуудал шийдэгддэггүй тийм л болсон.

-Гол асуудал төсвийн өртөг нэмэгдсэнд, бас нэмэгдэх гээд байгаад байгаа юм биш үү?

-Энэ бол бидний санаа зовоож, яриа хэлэлцээ хийж байгаа гол асуудал мөн. Ер нь бол төсөв зардал нэмэгдэж болно. Гол нь түүний шалтгаан нь үнэмшилтэй, бодитой байх ёстой. Үндэслэлийг нь хөрөнгө оруулагч тал тайлбарлах үүрэгтэй. Энэ бол хэнтэй ч хуваалцахгүй тэдний үүрэг. Учир нь  Монголын тал гүйцэтгэх удирдлагад нь оролцдоггүй. Бид холбогдох эрх бүхий байгууллагатай зөвлөлдөж байгаад төслөө зогсоохгүй байх эрх ашгийн үүднээс 2012 оны төсвийг болзолт нөхцөлтэйгээр хоёр тасалж баталж өгсөн. Биелүүлэх хугацаа нь 2012 оны есдүгээр сарын 1 байсан. Энэ үүргээ  биелүүлээгүй учраас арванхоёрдугаар сард хуралдсан ТУЗ-ийн хурлаар 2013 оны төсвийг батлаагүй. Дахин хуралдаж ажлаа зогсоохгүйн үүднээс хоёр сарын зардлын төсөв баталж өгсөн.

-УИХ-ын гишүүд Оюутолгойн асуудлаар нэлээд  идэвхжих болсон нь ямар  шалтгаантай гэж харж байгаа вэ?

Олон шалтгаантай биз ээ. Уг нь УИХ-д ярих өөр зүйл хангалттай байгаал даа. Тухайлбал, Оюутолгой, Тавантолгой хоёр хамт эхэлсэн. Оюутолгой цахилгаанаа аваад, үйлдвэрлэлээ эхэлж байна. Тавантолгой бараг л дампуурчихсан байна. Бас нөгөө алдартай Тавдугаарцахилгаан станц хаана байна.

-Та нарын ажлыг үгүйсгээд, шүүмжлээд байгаа хүмүүст та яаж ханддаг вэ?

-Ажилд хэрэг болох талаас шүүмжилж болно, тэр нь бодитой байх ёстой. Шүүмжилж байна гээд асуудлыг буруутгахад гол нь биш, энэ төслийн хувь заяа, эцсийн үр дүн нь Монголд  ашигтай байна уу гэдэг талаас харах нь чухал.

Дэлхийн хэмжээнээс харвал Монголд засгийн эрхийгхэн барьжбайгаа нь хамаагүй. Зөвхөн Монгол Улс, Монголын Засгийн газар л гэж ярина. Тийм болохоор Монголын төр, засагөмнөх Засгийн газрын шийдвэрийг үгүйсгэх бус  өнгөрсөн, одоо, ирээдүйг хамтад нь харж ажиллах чадвартай байх ёстой.

Гэхдээ асуудал гээндээ ч, гоондооч байдаг гэгчээргадаадынхөрөнгө оруулагчид монголчуудын гурав дахь хөрштэй байх гэсэн хүсэл тэмүүллийг урвуугаар ашиглаж, төрт ёсны их түүхтэй ард түмнийг цөөхүүлээ, эсвэл зах зээлийн эдийн засгийн мэдлэг нимгэн байгаагаар далимдуулж болохгүй. Монголын ард түмэн бол торгон мэдрэмжтэй хүмүүс.Би ТУЗ-ын гишүүн болчихоод  хөрөнгө оруулагчдад “Та нар ТУЗ-ийн Монголын талын гурван гишүүнтэй хэл амаа олохгүй бол Монголын гурван сая хүнтэй хэл амаа олох болно шүү” гэжхэлж байсан.

-ТУЗ-ийн гишүүний сарын цалин 40 мянган ам.доллар гэдэг бил үү. Их том тоо сонсогддог?

-Анх  2010 онд  ТУЗ-ийн гишүүний цалинг  Арилжааны банкны орон тооны бус гишүүний цалингаар баримжаалаад сарын дөрвөн мянган ам.доллараар тогтоосон юм. Тэр хэвээрээ байгаа. Хэвлэлд андуурч, нэг тэг нэмж гаргаснаас болоод л сарын дөчин мянган ам.доллар  гэдэг тоо түгж,олон хүний арааны шүлс гоожоод байх шиг. Ер нь  хийжбайгаа ажил нь тийм хэрийн цалин авахаар хэмжээний ачаалалтай л даа. Гэхдээ мөнгөндөө биш, бид Монгол Улсынхаа эрх ашгийн төлөө гэж ажиллаж байгаа.

Д.ОЮУНЦЭЦЭГ